आमा, यो शब्द मात्र होइन। यो जीवनको अनुभूति हो जसमा प्रेम, धैर्य, विश्वास, यति धेरै समावेश छ। संसारको जुनसुकै कुनामा होस्, जुनसुकै देश होस्, हरेक सन्तानको मनमा सबैभन्दा अमूल्य माया आमाको लागि हुन्छ। आमा, हाम्रो शरीरलाई मात्र होइन हाम्रो दिमाग, हाम्रो व्यक्तित्व, हाम्रो आत्मविश्वासलाई पनि आकार दिनुहुन्छ। र, आफ्ना सन्तानको लागि यो गर्दै गर्दा, उनी आफैंलाई खर्च गर्छिन्, आफूलाई बिर्सन्छिन्।

आज म मेरो खुशी, मेरो भाग्य, सबैसँग बाँड्न चाहन्छु। मेरी आमा हिराबा आज जून १८ गते शताब्दी वर्षमा प्रवेश गर्दै हुनुहुन्छ । अर्थात् उनको जन्म शताब्दी वर्ष सुरु हुँदैछ । यदि बुबा आज त्यहाँ हुनुहुन्थ्यो भने, उहाँ पनि गत हप्ता 100 वर्षको हुनुहुन्थ्यो। अर्थात् २०२२ मा आमाको जन्मशताब्दी वर्ष सुरु हुँदैछ र यो वर्ष मेरो बुवाको जन्मशताब्दी वर्ष पूरा भएको छ ।

गत हप्ता मेरो भतिजाले गान्धीनगरबाट आमाको केही भिडियोहरू पठाए। घरमा समाजका केही युवा केटाहरू आएका छन्, कुर्सीमा बुबाको तस्बिर टाँसिएको छ, भजन कीर्तन चलिरहेको छ, आमाले भजन गाइरहेकी छिन्, मन्जिरा बजाइरहेका छन् । आमा अझै उस्तै हुनुहुन्छ । शरीरको उर्जा घटेको होला तर मनको उर्जा उस्तै छ ।

हाम्रो यहाँ जन्मदिन मनाउने चलन छैन । तर परिवारका नयाँ पुस्ताका छोराछोरीले यसपटक बुवाको जन्मशताब्दीमा सय रुख रोपेका छन् ।

आज मेरो जीवनमा जे राम्रो छ, मेरो व्यक्तित्वमा जे राम्रो छ, त्यो आमा बुवाको उपहार हो । आज जब म यहाँ दिल्लीमा बसेको छु, मलाई पुरानो कुराको याद आयो।

मेरी आमा जत्तिकै सामान्य हुनुहुन्छ, उहाँ असाधारण हुनुहुन्छ। हरेक आमा जस्तै। आज जब म आमाको बारेमा लेख्दैछु, पढ्दा तपाईलाई पनि लाग्न सक्छ कि हे मेरी आमा पनि यस्तै हुनुहुन्छ, मेरी आमाले पनि त्यस्तै गर्नुहुन्छ । यो पढ्दा तपाईको दिमागमा आमाको छवि उभरिनेछ।
आमाको तपस्याले आफ्नो बच्चालाई सही व्यक्ति बनाउँछ। आमाको मायाले बच्चालाई मानवीय भावनाले भरिदिन्छ। आमा व्यक्ति होइन, व्यक्तित्व होइन, आमा एक रूप हो। यहाँ भनिएको छ– भक्त जति छ, भगवान पनि त्यस्तै छन्। त्यसैगरी हाम्रो मनको भावना अनुसार हामी आमाको स्वभावलाई महसुस गर्न सक्छौं।

मेरी आमाको जन्म मेहसाना जिल्लाको विसनगरमा भएको थियो। यो वडनगरबाट धेरै टाढा छैन। मेरी आमाले आफ्नी आमा अर्थात् हजुरआमालाई माया गर्ने भाग्यमा थिएन। एक शताब्दीअघि देखापरेको विश्वव्यापी महामारीको प्रभाव त्यतिबेला धेरै वर्षसम्म रह्यो। त्यही महामारीले मेरी हजुरआमालाई आमाबाट खोस्यो । त्यतिबेला आमा केही दिनको मात्र हुनुहुन्थ्यो । उसलाई मेरी हजुरआमाको अनुहार, उनको काख याद छैन। तिमीलाई लाग्छ, मेरी आमाको बाल्यकाल आमा बिना नै बित्यो, आमालाई जिद्द गर्न सकिन, काखमा टाउको लुकाउन सकिन । आमाले वर्णमालाको ज्ञान पनि पाएनन्, विद्यालयको ढोका पनि देखेनन् । उनले घरमा जताततै गरिबी र अभाव मात्र देखे ।

यदि हामीले आजको समयमा यी अवस्थाहरूलाई संयोजन गर्यौं भने, हामी कल्पना गर्न सक्छौं कि मेरी आमाको बाल्यकाल कति कठिन थियो। सायद भगवानले आफ्नो जीवन यसरी निर्माण गर्ने सोच्नुभएको होला। आज आमाले त्यो अवस्थाको बारेमा सोच्नुहुन्छ, उनी भन्छिन् कि यो भगवानको इच्छा थियो। तर उसलाई आमा गुमाउनुको पीडा अझै छ, उनको अनुहार पनि नदेखेको छ।

बाल्यकालको संघर्षले मेरी आमालाई उनको उमेरभन्दा धेरै अघि हुर्काइयो। उनी आफ्नो परिवारमा जेठी थिइन् र बिहे गर्दा पनि जेठी बुहारी भइन् । बाल्यकालमा जसरी घरका सबैको हेरचाह गर्ने, सबैको ख्याल गर्ने, सबै कामको रेखदेख गर्ने गर्थिन्, ससुरा घरमा पनि उस्तै जिम्मेवारी वहन गर्नुपरेको थियो । यी जिम्मेवारीहरूका बीचमा पनि आमाले सधैं शान्त मन राख्नुभयो, हरेक परिस्थितिमा परिवारको ख्याल राख्नुभयो।

वडनगरमा हामी बस्ने घर निकै सानो थियो । त्यो घरमा झ्याल थिएन, बाथरुम थिएन, शौचालय थिएन। कुल मिलाएर, माटोको पर्खाल र खरको छानाले बनेको त्यो डेढ कोठाको संरचना हाम्रो घर थियो, जसमा आमा बुवा, हामी सबै दाजुभाइ दिदीबहिनी बस्ने गर्दथ्यौं ।
त्यो सानो घरमा आमालाई खाना पकाउन अलिकति सहजता थियो, त्यसैले बुबाले बाँसको डण्डी र काठको फटाको सहायताले घरमा मचान बनाएका थिए । एउटै माटो हाम्रो घरको भान्छा थियो। आमा त्यसमा चढेर खाना पकाउनुहुन्थ्यो र हामी त्यसमा बसेर खाना खान्थ्यौँ ।
सामान्यतया, जहाँ अभाव छ, त्यहाँ तनाव पनि छ। मेरो आमाबुवाको विशेषता भनेको अभावमा पनि घरमा तनावलाई हावी हुन दिनुभएन । दुवैले आ–आफ्नो जिम्मेवारी बाँडे ।

मौसम जस्तोसुकै होस्, गर्मी होस्, वर्षा, बुबा बिहान चार बजे घरबाट निस्किनुहुन्थ्यो । वरपरका मानिसहरूलाई बुबाको पाइलाको आवाजबाट थाहा भयो कि ४ बजेको छ, दामोदर काका जाँदैछन् । घरबाट मन्दिर जानु, भगवानको दर्शन गर्नु र चिया पसलमा पुग्नु उनको दैनिक कर्म थियो ।

आमा पनि उस्तै समयको पाखण्डी हुनुहुन्थ्यो । बिहान ४ बजे उठ्ने उनको बानी पनि थियो । उनी बिहानै धेरै काम पूरा गर्थिन् । चाहे गहुँ पिस्ने होस्, कोदो पिस्ने होस्, चामल टिप्ने होस् वा दाल, सबै काम उनी आफैं गर्थिन् । काम गर्दागर्दै आमाले मनपर्ने भजन वा प्रभातीहरू गाउनुहुन्थ्यो। नरसी मेहता जी को एक प्रसिद्ध भजन "जलकमल चण्डी जाने बाला, स्वामी अमरो जगे" हो जुन उनलाई धेरै मन पर्छ। त्यहाँ एक लोरी पनि छ, "शिवाजी नु हलेरडु", जुन आमाले धेरै गाउनुहुन्थ्यो।

आमाले हामी दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूले हाम्रो पढाइ छोडेर उनीहरूलाई मद्दत गर्ने आशा कहिल्यै गर्नुभएन। उनले उसलाई सहयोग गर्न, हात मिलाउन कहिल्यै आग्रह गरेनन्। आमालाई निरन्तर काम गरिरहनुभएको देखेर हामी दाजुभाइ दिदीबहिनीलाई पनि काममा हात मिलाउनुपर्छ भन्ने लाग्यो । पोखरीमा नुहाउन, पोखरीमा पौडी खेल्न असाध्यै मन लाग्थ्यो, त्यसैले घरका लुगाहरू लिएर पोखरीमा नुहाउन पनि जान्थें । लुगा पनि धोएर मेरो खेल सकियो ।

घर चलाउन दुई–चार पैसा बढी पाउन आमाले अरुको घरको भाँडाकुँडा माग्नुहुन्थ्यो । त्यसबाट पनि केही पैसा जुट्ने भएकाले उनी समय निकालेर चरचर घुमाउने गर्थिन् । कपासको भुसीबाट कपास निकाल्ने, कपासबाट धागो बनाउने, यी सबै काम आमाले नै गरिन् । कपासको काँडाले हामीलाई नछोस भनेर उसलाई डर थियो।

उसले आफ्नो कामको लागि अरु कसैको भर पर्नु, आफ्नो काम अरु कसैबाट गराउन रुचाएन । मलाई याद छ, वडनगरको माटोको घरमा वर्षाको मौसमका कारण धेरै समस्या हुन्थ्यो । तर आमाले समस्यालाई न्यूनीकरण गर्ने प्रयास गरिन् । त्यसैले असार महिनामा चर्को घाममा आमा घरको छाना मिलाउन माथिल्लो तला चढ्नुहुन्थ्यो । उनी आफ्नो तर्फबाट कोसिस गर्थिन् तर हाम्रो घर यति पुरानो भइसकेको थियो कि त्यसको छानाले भारी वर्षा सहन सक्दैन।

पानी पर्दा हाम्रो घरमा कहिले उताबाट पानी टपक्थ्यो । पूरै घर पानीले भरिन नपरोस्, घरको भित्तामा क्षति नहोस्, त्यसैले आमाले भाँडाकुँडा भुइँमा राख्नुहुन्छ । छानाबाट टपकिरहेको पानी त्यसमा जम्मा भइरह्यो । ती पलहरूमा पनि, मैले मेरी आमालाई कहिल्यै विचलित देखेको छैन, मैले आफूलाई श्राप दिएको कहिल्यै देखेको छैन। तपाईलाई थाहा पाउँदा छक्क पर्नुहुनेछ कि पछि आमाले अर्को २-३ दिन घरको काममा त्यही पानी प्रयोग गर्नुहुन्थ्यो। जल संरक्षणको यो भन्दा राम्रो उदाहरण के हुन सक्छ ?

आमालाई घर सजाउन, घर सुन्दर बनाउन पनि धेरै मन लाग्थ्यो । घरलाई सुन्दर, सफा बनाउन दिनभर काम गर्थिन् । घरभित्रको जमिन गाईको गोबरले धुन्थे । गाईको गोबरमा आगो लगाउँदा कहिलेकाहीँ सुरुमा धुवाँ निस्कन्छ भन्ने थाहा होला । झ्याल नभएको त्यो घरमा आमाले गोबरमा मात्र खाना पकाउनुहुन्थ्यो । धुवाँ बाहिर निस्कन नसक्ने भएकाले घरभित्रका पर्खालहरू छिट्टै कालो हुन थाल्यो । प्रत्येक केही हप्तामा आमाले ती भित्ताहरू पनि रंगाउनुहुन्थ्यो। यसले घरमा नयाँपन ल्यायो । आमाले माटोको धेरै सुन्दर कचौरा बनाएर सजाउनुहुन्थ्यो। आमा पनि हामी भारतीयहरूमा पुराना चीजहरू पुन: प्रयोग गर्ने बानीको च्याम्पियन हुनुहुन्थ्यो।

उहाँको अर्को एकदमै अनुपम र अनुपम शैली सम्झन्छु । उनी प्रायः पुराना कागजहरू भिजाएर, इमलीको दानालाई गमले जस्तै पिसेर पेस्ट बनाउँछिन्। त्यसपछि त्यही पेस्टको सहायताले भित्तामा काँचका टुक्रा टाँसेर सुन्दर तस्बिर बनाउन थालिन् । बजारबाट केही सामान ल्याएर घरको ढोका सजाउने गर्थिन् ।

ओछ्यान एकदमै सफा, राम्ररी बिछ्याइएको हुनुपर्छ भन्ने कुरामा आमाले सधैं धेरै नियमहरू पालना गर्नुहुन्थ्यो। उनले पानामा धुलोको एक थोपा पनि सहन सकेनन्। अलिकति फेरबदल देख्नेबित्तिकै पूरै पाना झार्दै राम्ररी बिछ्याउने गर्थिन् । आमाको यो बानीलाई हामीले पनि धेरै ख्याल गर्थ्यौं । यति धेरै वर्ष बितिसक्दा पनि आमा बसेको घरमा आफ्नो ओछ्यान कत्ति पनि संकुचित नगर्न आग्रह गर्छिन् ।

उहाँको हरेक कुरामा पूर्णताको भावना यो उमेरमा पनि उस्तै छ। र अहिले गान्धीनगरमा भाइको परिवार छ, मेरा भतिजाहरूको परिवार छ, उनीहरू आज पनि आफ्नो सबै काम आफैं गर्ने प्रयास गर्छन्।

सरसफाइमा उनी कति सचेत छन् भन्ने म अझै देख्छु। जब म दिल्लीबाट गान्धीनगर जान्छु, उहाँलाई भेट्न पुग्छु, उहाँले मलाई आफ्नै हातले मिठाई खुवाउनुहुन्छ। र जसरी आमाले सानो बच्चालाई केही खुवाएर मुख पुछ्नुहुन्छ, त्यसैगरी आमाले मलाई केही खुवाएर रुमालले मुख पुछिदिन्छन् । उनी सधैँ आफ्नो साडीमा रुमाल वा सानो तौलिया राख्छिन्।

सरसफाईमा आमाको मायाको यति धेरै कथाहरू छन् कि लेख्न धेरै समय खर्च हुनेछ। एउटी आमामा अर्को विशेष कुरा भएको छ । सरसफाईको काम गर्नेलाई आमाले धेरै सम्मान गर्नुहुन्छ। मलाई याद छ, वडनगरमा हाम्रो घर नजिकैको नाला सफा गर्न कोही आउँदा आमाले चिया नपिएर जान दिनुहुन्थ्यो । पछि काम गरेर चिया पिउने हो भने हाम्रो घरमा मात्रै पाइन्छ भनी मेलाकर्मीहरुले पनि बुझे ।

मेरी आमाको अर्को राम्रो बानी छ जुन म सधैं सम्झिरहनेछु। उहाँको संस्कारमा जीवप्रतिको करुणा झल्किएको छ। गर्मीमा चराका लागि माटोको भाँडोमा दाना र पानी राख्थिन् । हाम्रो घर वरपर बस्ने सडक कुकुर भोकै नपरोस्, आमाले पनि ख्याल गर्नुहुन्थ्यो ।

बुबाले चिया पसलबाट ल्याउनुहुने क्रीमभन्दा आमाले राम्रो घिउ बनाउनुहुन्थ्यो । र घिउमा हाम्रो मात्र अधिकार हुनुपर्छ भन्ने पनि थिएन । हाम्रो गाउँका गाईको पनि घिउमा अधिकार थियो । आमाले दिनहुँ गौमातालाई रोटी खुवाउनुहुन्थ्यो । तर सुख्खा रोटी होइन, सधैं घिउ राख्थे।

खानाको एक दाना पनि खेर जान दिनु हुँदैन भन्ने आमाको सधैं आग्रह रहँदै आएको छ । हाम्रो सहरमा कसैको बिहेमा सामुहिक भोज आयोजना हुन्थ्यो, त्यहाँ जानुअघि आमाले सबैलाई खाना खाँदा खेर नफाल्नु भनी सम्झाउनुहुन्थ्यो । घरमा पनि भोक लागेपछि थालीमा जति खानेकुरा लिने त्यही नियम बनाएका थिए ।

आज पनि आमाले आफ्नो थालमा जति खानेकुरा लिन्छन् । आज पनि आफ्नो थालमा खानाको दाना छोड्दिनन् । नियम अनुसार खाना खाने, तोकिएको समयमा खाने, धेरै चपाएर खाने कुरा यो उमेरमा पनि उनीहरुको बानीमा रहिरहन्छ ।

अरूलाई खुसी देखेर आमा सधैं खुसी हुन्छिन्। घरमा ठाउँ कम होला तर उनको मन धेरै ठूलो छ। हाम्रो घरबाट अलि टाढा एउटा गाउँ थियो जहाँ मेरो बुवाका धेरै नजिकका साथीहरू बस्थे। उनका छोरा अब्बास थिए। साथीको असामयिक मृत्युपछि बुवाले अब्बासलाई हाम्रो घरमा ल्याउनुभएको थियो । एक हिसाबले अब्बास हाम्रो घरमा बसेर पढ्थे । हामी सबै बच्चाहरू जस्तै आमाले पनि अब्बासको धेरै ख्याल गर्नुहुन्थ्यो। इदको दिन आमाले अब्बासका लागि आफ्नो मनपर्ने परिकार पकाउनुहुन्थ्यो । चाडपर्वमा नजिकैका केही केटाकेटीहरू हाम्रो घरमा खाना खान आउने गर्थे । आमाको हातले बनाएको खाना पनि उहाँलाई मन पर्थ्यो।

हाम्रो घरमा जहिले पनि ऋषि-मुनिहरू आउनुहुन्थ्यो, आमाले उनीहरूलाई घरमा बोलाएर खाना खुवाउनुहुन्थ्यो। जाँदा आमाले आफ्नो लागि होइन, हामी दाजुभाइ दिदीबहिनीको आशीर्वाद माग्नुहुन्थ्यो । उनी भन्नुहुन्थ्यो, "मेरा बच्चाहरूलाई आशीर्वाद दिनुहोस् कि उनीहरू अरूको खुशीमा खुशी देख्छन् र अरूको दुखमा दुखी हुन्छन्। मेरा छोराछोरीहरूमा भक्ति र सेवाको भावना जगाउन, तिनीहरूलाई यस्तो आशीर्वाद दिनुहोस्।

आमाको मप्रति अथाह विश्वास छ । उहाँलाई आफ्नो मूल्य मान्यतामा पूर्ण विश्वास छ। मलाई दशकौं अघिको घटना याद आयो। त्यतिबेलासम्म म संस्थामा रहेर जनसेवाको काममा लागिसकेको थिएँ । परिवारका सदस्यहरूसँगको सम्पर्क लगभग शून्य थियो। त्यही अवधिमा एकपटक मेरो जेठो भाइले मेरी आमालाई बद्रीनाथ जी, केदारनाथ जीको दर्शन गर्न लिएर गएका थिए। आमाले बद्रीनाथमा दर्शन गर्दा केदारनाथमा पनि आमा आउँदै हुनुहुन्छ भन्ने खबर पाए ।

त्यसैबेला अचानक मौसम पनि निकै खराब भयो । यो देखेर केही मानिसहरु केदारघाटीबाट तल ओर्लन थाले । उनले कम्बल पनि साथमा लिए । बाटोमा बुढापाकालाई सोध्न जाँदै थिए, तिमी नरेन्द्र मोदीकी आमा हौ ? यसरी सोध्दै ती मानिसहरू आमाकहाँ पुगे। आमालाई कम्बल दिनुभयो, चिया पिउन लगाउनुभयो । त्यसपछि ती मानिसहरू सम्पूर्ण यात्रामा आमासँगै बसे। केदारनाथ पुगेर आमाको बासको राम्रो प्रबन्ध मिलाइयो । यो घटनाले आमाको मनमा ठूलो असर पारेको थियो । तीर्थयात्राबाट फर्केपछि आमाले मलाई भेट्दा उहाँले भन्नुभयो, ‘तिमीले राम्रो काम गर्दैछौ, जनताले चिन्छन् ।
यो घटनाको यति वर्षपछि आज जब मानिसहरूले आमालाई गएर सोध्छन् कि तिम्रो छोरा प्रधानमन्त्री हो, तिमीले गर्व गर्नुपर्छ, तब आमाको जवाफ एकदमै गहिरो हुन्छ। आमाले भन्नुहुन्छ जति तिमीलाई गर्व छ, मलाई पनि त्यति नै गर्व छ । जे भए पनि मसँग केही छैन। म एउटा साधन मात्र हुँ। उहाँ परमेश्वरको हुनुहुन्छ।

तपाईंले यो पनि देख्नु भएको छ, मेरी आमा मलाई कुनै सरकारी वा सार्वजनिक समारोहमा साथ दिनुहुन्न। अहिलेसम्म उनी मसँगै सार्वजनिक कार्यक्रममा आएकी दुईपटक मात्रै भएको छ ।

एकपटक एकता यात्रा सकेर श्रीनगरको लालचोकमा तिरंगा फहराएर फर्किदा अहमदाबादको नागरिक सम्मान कार्यक्रममा मेरी आमा स्टेजमा आउनुभयो र मलाई टिप्पणी गर्नुभयो।

यो आमाका लागि निकै भावुक क्षण पनि थियो किनभने एकता यात्राको क्रममा फगवाडामा हमला भएको थियो, जसमा केही व्यक्तिको मृत्यु पनि भएको थियो । त्यतिबेला आमालाई मेरो धेरै चिन्ता थियो । त्यसपछि दुईजनाको फोन आयो । एउटा अक्षरधाम मन्दिरका पूज्य प्रमुख स्वामीजीबाट र अर्को मेरी आमाबाट। मेरो अवस्था थाहा पाएर आमालाई राहत मिल्यो ।

पहिलो पटक मुख्यमन्त्री पदको सपथ लिएको बेला उहाँ मसँग दोस्रो पटक सार्वजनिक रूपमा आउनुभयो । २० वर्षअघिको त्यो शपथ ग्रहण अन्तिम पटक हो जब मेरी आमा मसँग सार्वजनिक रूपमा कतै पनि उपस्थित हुनुहुन्थ्यो। त्यसपछि उनी मसँग कुनै कार्यक्रममा आएनन् ।

अर्को घटना सम्झन्छु । म मुख्यमन्त्री भएपछि सबै शिक्षकहरूलाई सार्वजनिक रूपमा सम्मान गर्न चाहन्थें। मेरो मनमा यो पनि थियो कि आमा मेरो सबैभन्दा ठूलो गुरु हुनुहुन्छ, उहाँलाई पनि सम्मान गर्नुपर्छ। हाम्रो शास्त्रमा भनिएको छ– ‘नाति मातृ सम्भो गुरुः’ आमाभन्दा ठूलो गुरु कोही छैन। त्यसैले मैले आमालाई भनेको थिएँ कि तपाईं पनि मञ्चमा आउनुहुनेछ। तर उसले भन्यो, “हेर भाइ, म एउटा साधन मात्र हुँ। तिमि मेरो गर्भबाट जन्मियौ भनी लेखिएको थियो। तिमी म होइनौ तर भगवानले बनाएको हो। यसो भन्दै आमा त्यो कार्यक्रममा आउनु भएन । मेरा सबै शिक्षकहरू आएका थिए, तर आमा त्यो कार्यक्रमबाट टाढै रहनुभयो।

तर मलाई याद छ, त्यो कार्यक्रम अघि उहाँले मलाई पक्कै पनि सोध्नुभएको थियो कि हाम्रो सहरमा बस्ने शिक्षक जेठाभाई जोशी जीको परिवारबाट कोही त्यो कार्यक्रममा आउँछन् ? बाल्यकालमा मेरो प्रारम्भिक शिक्षा गुरुजी जेठाभाई जोशी जीबाट भएको थियो। आमाको ध्यान थियो, यो पनि थाहा थियो कि जोशीजी अब हामी माझ छैनन्। उनी आफै आएनन् तर जेठाभाई जोशीको परिवारलाई फोन गर्न भनिन् ।

मैले सधैं मेरी आमामा देखेको छु कि अक्षरको ज्ञान बिना पनि व्यक्ति कसरी शिक्षित हुन्छ। उनको सोच्ने दृष्टिकोण, उनको दूरदृष्टिले मलाई कहिलेकाहीँ छक्क पार्छ।

आमा सधैं आफ्नो नागरिक कर्तव्यप्रति धेरै सचेत हुनुहुन्थ्यो। निर्वाचन सुरु भएदेखि नै उनले पञ्चायतदेखि संसदसम्मको निर्वाचनमा मतदान गर्ने जिम्मेवारी लिएका थिए । आमा पनि केही समय अघि भएको गान्धीनगर नगरपालिकाको चुनावमा भोट हाल्न गएकी थिइन् ।
धेरै पटक भन्छिन्– हेर भाइ, जनताको आशीर्वाद तिमीसँग छ, भगवानको आशीर्वाद तिमीलाई छ, तिमीलाई कहिल्यै केही हुने छैन । उनी भन्छिन्, ‘शरीरलाई सधैं राम्रो राख्नुहोस्, आफूलाई स्वस्थ राख्नुहोस् किनभने शरीर राम्रो भयो भने मात्र राम्रो काम गर्न सकिन्छ ।

कुनै जमाना थियो जब आमाले धेरै नियमका साथ चातुर्मास गर्नुहुन्थ्यो । आमालाई थाहा छ नवरात्रिमा मेरो नियम के हो। पहिले होइन भन्नुहुन्थ्यो, तर यता उता भन्न थालेकी छिन्, यति वर्षसम्म गरेकी छिन्, अब नवरात्रिमा गर्ने कठिन व्रत र तपस्यालाई अलिकति सहज बनाउ ।
मेरो जीवनमा आजसम्म मैले आमाबाट कसैको लागि कुनै गुनासो सुनेको छैन। न कसैसँग गुनासो गर्छिन् न कसैबाट केही अपेक्षा गर्छिन् ।

आमाको नाममा आज पनि सम्पत्ति छैन । मैले उनको शरीरमा सुन कहिल्यै देखेको छैन। उनीहरुलाई सुन र गहनाको कुनै लगाव छैन । उनी पहिले पनि सादगीमा बस्ने गर्दथिन् र आज पनि आफ्नो सानो कोठामा पूर्ण सादगीका साथ बस्छिन् ।

आमाको भगवानमा अटुट आस्था छ तर अन्धविश्वासबाट टाढै रहन्छिन् । उहाँले सधैं हाम्रो घरलाई अन्धविश्वासबाट जोगाउनुभयो। उनी सुरुदेखि नै कबीरपन्थी थिइन् र आज पनि त्यही परम्पराअनुसार पूजा गर्छिन् । हो, माला जप्ने बानी परेको छ। दिनभर भजन र मालाको जप यति धेरै हुन्छ कि निद्रा पनि बिर्सन्छ। घरका मानिसहरूले माला लुकाएर सुत्छन्, सुत्छन्।

यति वर्ष पुरानो भए पनि आमाको सम्झना एकदमै राम्रो छ । उनलाई दशकौं अघिको घटना राम्ररी याद छ। आज पनि आफन्त भेट्न जाँदा उसको नाम सुनाउँदा तुरुन्तै हजुरबा हजुरआमा वा हजुरआमाको नाम लिन्छिन् र भन्छिन् तिमि उनिहरुको घरबाट राम्रो छौ ।
संसारमा के भैरहेको छ, आज पनि आमाको नजर छ। भर्खरै मैले आमालाई सोधेँ आजकल कत्तिको टिभी हेर्नुहुन्छ ? आमाले भन्नुभयो टिभी हेर्दा सबै आपसमा लडिरहेका छन् । हो, त्यहाँ केही छन् जो शान्तपूर्वक व्याख्या गर्छन् र म तिनीहरूलाई हेर्छु। आमाले यति धेरै हेरिरहनुभएको देखेर म छक्क परें ।

उहाँको द्रुत स्मरणसँग जोडिएको अर्को एउटा कुरा मलाई याद आयो। यो 2017 को कुरा हो जब म काशीमा थिएँ, यूपी चुनावको अन्तिम दिनहरूमा। त्यहाँबाट म अहमदाबाद गएँ र आमाको लागि काशीबाट प्रसाद पनि लिएको थिएँ । आमालाई भेट्दा उनले सोधे कि काशीले विश्वनाथ महादेवलाई पनि देखेका थिए ? माताले पूरा नाम लिनुहुन्छ- काशी विश्वनाथ महादेव। त्यसपछि कुराकानीमा आमाले सोध्नुभयो कि काशी विश्वनाथ महादेवको मन्दिर जाने बाटो अझै उस्तै छ, कसैको घरमा मन्दिर बनेको देखिन्छ । म अचम्ममा परेर सोधेँ तिमी कहिले गयौ ? धेरै वर्षअघि गएको आमाले बताउनुभयो । आमाले धेरै वर्षअघि गरेको तीर्थयात्रा पनि राम्ररी सम्झनुहुन्छ।

आमामा जति संवेदनशिलता, सेवा छ, उति नै उनका आँखा पारखी भएका छन् । आमाहरूलाई साना बच्चाहरूको उपचार गर्ने धेरै स्वदेशी तरिकाहरू थाहा छ। वडनगरको घरमा बिहानैदेखि लाम लाग्थ्यो । मानिसहरू आफ्ना ६-८ महिनाका बच्चाहरूलाई देखाउन आमाकहाँ ल्याउँथे।
उपचारको लागि आमालाई कहिलेकाहीँ धेरै राम्रो पाउडर चाहिन्छ। यो धुलो जम्मा गर्ने व्यवस्था हामी घरका छोराछोरीले गरेका थिए । आमाले चुलोको खरानी, ​​एउटा कचौरा र राम्रो कपडा दिनुहुन्थ्यो । त्यसपछि त्यो कपडालाई कचौराको मुखमा कसेर बाँधेर त्यसमा ५-६ चिम्टी खरानी राख्थ्यौं। त्यसपछि बिस्तारै कपडामा खरानी पुछ्यौं । यसो गर्दा खरानीका सूक्ष्म कणहरू कचौराको तल्लो भागमा जम्मा हुन्थ्यो। आमाले सधैं भन्नुहुन्थ्यो, “आफ्नो काम राम्ररी गर। खरानीको मोटो दानाले बालबालिकालाई कुनै समस्या नहोस् ।”

त्यसैगरी मलाई एउटा अर्को कुरा पनि याद आयो, जसमा आमाको माया पनि थियो, समझदारी पनि थियो । वास्तवमा एक पटक बुबाले धार्मिक अनुष्ठान गराउनु पर्यो। यसका लागि हामी सबै नर्मदाको किनारमा कुनै न कुनै ठाउँमा जानुपरेको थियो । यो गर्मीको दिन थियो, त्यसैले हामी त्यहाँ जान बिहान सबेरै घरबाट निस्क्यौं। करिब साढे तीन घण्टाको यात्रा हुन्थ्यो । जहाँबाट हामी बसबाट ओर्लियौं, अगाडिको बाटो पैदलै जाने थियो । तर गर्मी यति धेरै थियो कि जमिनबाट आगो निस्केको जस्तो भयो। त्यही भएर पानीमा खुट्टा राखेर नर्मदाको किनारमा हिँड्न थाल्यौं । खोलामा यसरी हिड्न सजिलो छैन । केही बेरमा, हामी केटाकेटीहरू धेरै थकित भयौं। कडा भोक पनि लागेको थियो । आमाले हामी सबैको अवस्था हेरिरहनुभएको थियो र बुझ्दै हुनुहुन्थ्यो । आमाले बुवालाई केही बेर यहाँ बीचमै रोकिने बताइन् । आमाले तुरुन्तै बुबालाई नजिकैबाट गुड़ किन्न भन्नुभयो। बुबा भागेर गुड़ किनेर ल्याउनुभयो। म त्यतिबेला बच्चा थिएँ तर गुड़ खाएपछि पानी पिउँदा शरीरमा नयाँ उर्जा आयो । हामी सबै फेरि निस्कियौं। त्यो गर्मीमा पूजा गर्न बाहिर निस्कनु, आमाको त्यो बुझाइ, बुबाबाट तुरुन्तै गुड़ किन्नु, मलाई आज पनि हरेक पल राम्ररी याद छ।

अरूको इच्छालाई सम्मान गर्ने भावना, आफ्नो इच्छा अरूमाथि नथोप्ने भावना मैले बाल्यकालदेखि नै आमामा देखेको छु। विशेष गरी मेरो बारेमा, उनी मेरो र मेरो निर्णयहरू बीचको पर्खाल बन्न नपरोस् भनेर धेरै ख्याल गर्थिन्। उहाँबाट सधैं हौसला पाएको छु । बाल्यकालदेखि नै मेरो मनमा अर्कै किसिमको झुकाव बढिरहेको देख्दै थिइन् । म सबै दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूबाट अलग बस्ने गर्थे।

मेरो दिनचर्याको कारण, मेरो विभिन्न प्रयोगका कारण, कहिलेकाहीँ मेरी आमाले मेरो लागि छुट्टै व्यवस्था गर्नु पर्थ्यो। तर उनको अनुहारमा कहिल्यै चाउरी परेन, आमाले यसलाई कहिल्यै बोझ मान्नुभएन। जसरी म महिनौंसम्म खानामा नुन छोड्थेँ । कहिलेकाहीं यस्तो हुन्थ्यो कि हप्ता-हप्तासम्म खाना छाडिदिन्थे, दूध मात्र पिउँथे। अब ६ महिना मिठाई नखाने निर्णय गरेको थिएँ । जाडोमा खुल्ला ठाउँमा सुत्थें, भाँडोको चिसो पानीले नुहाउथे । म एक्लै परीक्षा दिइरहेको थिएँ । आमाले मेरो भावना बुझ्नुभयो। उनको कुनै चाहना थिएन । त्यही भन्नुहुन्थ्यो– ठिक छ भाइ, जे चाहियो ।

आमालाई म अर्कै दिशामा जाँदैछु जस्तो लाग्यो। मलाई याद छ, एक पटक हाम्रो घर नजिकैको गिरी महादेव मन्दिरमा महात्माजी आउनुभएको थियो । हातमा ज्वार बढाएर तपस्या गर्दै थिए । म तनमनले उहाँको सेवामा लागें । त्यही क्रममा काकीको बिहे भयो । परिवारका सबैजना त्यहाँ जान चाहन्थे। मामाको घर जानु पर्यो, आमाको बहिनीको बिहे हुँदै थियो, त्यसैले आमा पनि निकै उत्साहित हुनुहुन्थ्यो । सबैजना आ–आफ्नो तयारीमा व्यस्त थिए तर म आमाकहाँ गएर काकीको बिहेमा जान नचाहेको भनें । आमाले कारण सोध्दा मैले महात्माजीको कुरा सुनाएँ ।
दिदीको बिहेमा म नगएकोमा आमालाई दुःख लागेको थियो, तर उहाँले मेरो हृदयलाई सम्मान गर्नुभयो। उनले भनिन्, ‘ठीक छ, तिमीलाई जस्तो लाग्छ त्यही गर । तर उसलाई म घरमा एक्लै हुन्छु भनेर चिन्ता थियो, कसरी ? मलाई कुनै समस्या नहोस् भनेर उनले ४–५ दिनसम्म सुख्खा खाना बनाएर घरमै राखिन् ।

जब मैले घर छोड्ने निर्णय गरें, मेरी आमाले त्यो धेरै दिन अघि बुझिसक्नुभएको थियो। म बाहिर गएर संसार कस्तो छ हेर्ने हो भनी कुरा गर्दै आमा बुवालाई भनिरहन्थें । म उनलाई रामकृष्ण मिशनको मठमा जान भन्थेँ । उनीसँग स्वामी विवेकानन्दको बारेमा पनि धेरै कुरा गर्थे । आमाबाबुले यो सबै सुन्नुहुन्थ्यो। यो क्रम केही दिनसम्म चलिरह्यो ।

एक दिन अन्ततः मैले मेरो आमाबुवालाई घर छोड्ने इच्छा बताए र उहाँहरूको आशीर्वाद मागेँ। मेरो बारेमा सुनेर बुबा धेरै दुखी हुनुभयो। उसले अलिकति दु:खी हुँदै भन्यो– तिमीलाई थाहा छ, तिम्रो काम थाहा छ । तर मैले यस्तो आशीर्वाद बिना घर छाड्दिन भनेँ । आमालाई मेरो बारेमा सबै थाहा थियो। उसले फेरि मेरो हृदयलाई सम्मान गर्यो। उनले भनेकी थिइन् जे मन लाग्छ गर । हो, बुवालाई खुसी पार्न उसले मेरो जन्मदर्ता कसैलाई देखाउन भने । हाम्रा एकजना आफन्तलाई पनि ज्योतिषको ज्ञान थियो । बुवाले मेरो जन्म प्रमाणपत्र लिएर उहाँलाई भेट्नुभयो। राशिफल हेरेपछि उनले भने, ‘उहाँको बाटो फरक छ, जहाँ भगवानले निर्णय गर्नुभयो, त्यहीँ जान्छु ।

केही घण्टापछि म घरबाट निस्किएँ । त्यतिन्जेल बुबालाई धेरै सहज भएको थियो। बुबाले मलाई आशीर्वाद दिनुभयो। घरबाट निस्कनुअघि आमाले मलाई दही र गुड़ पनि खुवाउनुभयो । उसलाई थाहा थियो कि मेरो जीवन अब कस्तो हुनेछ। आमाको माया जतिसुकै किन नहोस्, जब उसको सन्तान घरबाट टाढा जान्छ, तब पग्लिन्छ। आमाको आँखामा आँसु थियो तर उहाँको पनि मेरो लागि धेरै आशीर्वाद थियो।

घर छाडेपछि, जहाँ बसेँ, जहाँ बसें, आमाको आशीर्वादको अनुभूति सधैं मसँगै रहिरह्यो । आमा मसँग गुजरातीमा मात्र कुरा गर्नुहुन्छ। गुजरातीमा यसलाई तिमीका लागि तू र तिम्रो लागि टेम भनिन्छ। जति दिन घरमा बसेँ, आमाले तिमी भन्दै मात्रै कुरा गर्नुहुन्थ्यो । तर जब म घरबाट निस्किएँ, मैले आफ्नो बाटो परिवर्तन गरें, त्यसपछि मेरी आमाले मसँग तिमी भन्दै कहिल्यै कुरा गर्नुभएन। उसले अझै पनि मलाई तिमि वा तिमी भन्दै बोल्छे ।

मेरी आमाले मलाई सधैं मेरो सिद्धान्तमा अडिग रहन, गरिबहरूको लागि काम गरिरहन प्रेरित गर्नुभएको छ। मलाई याद छ, म मुख्यमन्त्री बन्दा गुजरातमा थिइनँ। एयरपोर्टबाट सिधै आमालाई भेट्न गएँ । खुशी आमाको पहिलो प्रश्न थियो, अब यहाँ बस्ने ? आमालाई मेरो जवाफ थाहा थियो। त्यसपछि उनले मलाई भनिन्- "सरकारमा तिम्रो काम मैले बुझिनँ तर तिमीले कहिल्यै घुस नलिन म चाहन्छु।"

यहाँ दिल्ली आएपछि आमासँग भेटघाट पनि कम भयो । गान्धीनगर जाँदा बेलाबेलामा आमाको घर जानुपर्छ । आमालाई भेट्नुपर्छ, केही क्षणको लागि। तर आजसम्म आमाको मनमा कुनै आक्रोश वा दु:खको अनुभूति भएको छैन । मेरो लागि आमाको माया उस्तै छ, आमाको आशीर्वाद मेरो लागि उस्तै छ। आमा बारम्बार सोध्नुहुन्छ- दिल्लीमा राम्रो लाग्छ? तपाइलाई लाग्छ

उसले मलाई बारम्बार सम्झाउँछ कि मेरो चिन्ता नगर, तिम्रो ठूलो जिम्मेवारी छ। आमासँग फोनमा कुरा गर्दा उनी भन्छिन्, ‘हेर भाइ, कहिल्यै नराम्रो काम नगर, नराम्रो काम नगर, गरिबको काम गर’ ।

आज आमा र बुवाको जीवनलाई हेर्छु भने उहाँहरुको सबैभन्दा ठूलो विशेषता भनेको इमान्दारिता र आत्मसम्मान हो । गरिबीसँग लड्दै गर्दा परिस्थिति जस्तोसुकै किन नहोस्, मेरा आमाबुवाले इमान्दारिताको बाटो कहिल्यै छाड्नुभएन न त आफ्नो स्वाभिमानमा सम्झौता गर्नु भयो । हरेक कठिनाइबाट बाहिर निस्कने एउटै उपाय थियो– कडा परिश्रम, दिनरात मेहनत ।

जबसम्म उनका बुवा जिउँदै थिए, तबसम्म कसैमाथि बोझ नबनोस् भन्ने कुराको पालना गर्नुभयो । आज पनि मेरी आमा कसैको बोझ नबनोस्, जति सकिन्छ, आफ्नो काम आफै गरौँ भन्ने प्रयासमा जिउनुहुन्छ ।

आज पनि आमालाई भेट्दा सधैं भन्नु हुन्छ "म मरेसम्म कसैको सेवा लिन चाहन्न, म यसरी नै अघि बढ्न चाहन्छु"।

आमाको जीवनको यो यात्रामा देशको सम्पूर्ण मातृशक्तिको दृढता, त्याग र योगदान देखेको छु । जब म मेरी आमा र उहाँजस्ता करोडौं नारीहरूको शक्तिलाई हेर्छु, भारतका दिदीबहिनी र छोरीहरूको लागि असम्भव कुनै लक्ष्य देख्दिन।

हरेक विपन्नताको कथा माथि आमाको गौरवको कथा छ।

संघर्षको हरेक पलभन्दा माथि आमाको इच्छा हुन्छ।

आमा, तपाईलाई जन्मदिनको धेरै धेरै शुभकामना।

तिम्रो जन्म शताब्दी वर्ष सुरु हुन लागेको छ।

सार्वजनिक रूपमा तिम्रो लागि यति धेरै कुरा गर्ने साहस मैले कहिल्यै गरेको छैन।

तपाई स्वस्थ रहनुहोस्, तपाईको आशीर्वाद हामी सबैमा रहोस्, भगवानसँग हाम्रो यही प्रार्थना छ।

नमन।

नरेन्द्र मोदीको व्यक्तिगत ब्लगबाट प्रतिलिपि र अनुवाद गरिएको।