गोत्र भनेको के हो?
गोत्र प्रणाली एउटा यस्तो प्रणाली हो जसले व्यक्तिलाई उसको पुरुष लिनेज (male lineage) मा सबैभन्दा पुरानो वा मूल पुरुषसँग जोड्छ। यसरी, गोत्रले व्यक्तिको पुरुष लिनेजमा रहेको मूल पुरुष (मूल पुरुष) लाई जनाउँछ।

गोत्र शब्द संस्कृतका दुई शब्दहरू "गौ" (गाई) र "त्राहि" (आश्रय) बाट बनेको हो। यसरी, गोत्रको अर्थ "गाईबस्तु" हो। यहाँ गोत्रले एउटा पुरुष लिनेजलाई सुरक्षा प्रदान गर्ने "गाईबस्तु" जस्तै काम गर्छ।

किन एकै गोत्रका केटा र केटीको विवाह निषेध गरिएको हो?
एकै गोत्रका दुलहा र दुलहीलाई भाइबहिनी मानिन्छ। यसको कारण यो हो कि उनीहरू एकै मूल पुरुषबाट उत्पत्ति भएका हुन्छन्। यदि उनीहरू विवाह गर्छन् भने, यो भाइले बहिनीसँग विवाह गरेजस्तो हुनेछ, जसले उनीहरूका सन्तानमा आनुवंशिक विकारहरू (genetic disorders) उत्पन्न गर्न सक्छ।

किन छोराले बाबुको गोत्र बोक्छ तर छोरीले बोक्दैन?
मानिसहरूमा २३ जोडा क्रोमोसोमहरू (Chromosomes) हुन्छन्। प्रत्येक जोडामा एउटा क्रोमोसोम बाबुबाट र अर्को आमाबाट आउँछ। यी २३ जोडा क्रोमोसोमहरूमध्ये एउटा जोडालाई "सेक्स क्रोमोसोम" (Sex Chromosomes) भनिन्छ, जसले व्यक्तिको लिङ्ग निर्धारण गर्छ।

• यदि XX सेक्स क्रोमोसोम भएमा, बच्चा केटी हुनेछ।

• यदि XY सेक्स क्रोमोसोम भएमा, बच्चा केटा हुनेछ।

X क्रोमोसोमले महिला गुणहरू निर्धारण गर्छ भने Y क्रोमोसोमले पुरुष गुणहरू निर्धारण गर्छ।

• केटाले आमाबाट X क्रोमोसोम र बाबुबाट Y क्रोमोसोम प्राप्त गर्छ।

• केटीले बाबु र आमाबाट X क्रोमोसोम प्राप्त गर्छ।

Y क्रोमोसोम केवल पुरुषहरूमा मात्र हुन्छ। यसैले, Y क्रोमोसोम पुरुष लिनेजमा मात्र सुरक्षित रहन्छ, जबकि X क्रोमोसोम महिला लिनेजमा सुरक्षित रहँदैन किनभने यो बाबु र आमाबाट आउँछ।

किन Y क्रोमोसोमलाई सुरक्षित राख्नुपर्छ?
वैदिक ऋषिहरूले Y क्रोमोसोममा हुने आनुवंशिक अवनतिलाई बुझेका थिए। उनीहरूले यसलाई स्वस्थ राख्न चाहेका थिए किनभने Y क्रोमोसोमले पुरुष लिनेजलाई जोगाउँछ। Y क्रोमोसोमले पुस्ता दर पुस्ता सम्म आफ्नो आनुवंशिक संरचना लगभग नबदलीकन सुरक्षित राख्छ, किनभने यो अन्य क्रोमोसोमसँग मिसिएर परिवर्तन हुँदैन।

किन एकै गोत्रमा विवाह गर्नु खतरनाक छ?
आधुनिक आनुवंशिक विज्ञानले पनि भाइबहिनी वा नजिकका आफन्तहरूबीच विवाहले आनुवंशिक विकारहरू बढाउने जोखिम रहेको देखाएको छ।

यदि कुनै व्यक्तिमा एउटा खतरनाक जीन (gene) छ भने, यो जीनले उसको सन्तानमा आनुवंशिक विकार उत्पन्न गर्न सक्छ। यदि एकै गोत्रमा विवाह गरियो भने, यस्ता खतरनाक जीनहरूले सन्तानमा आफ्नो प्रभाव देखाउने सम्भावना बढ्छ।

वैदिक ऋषिहरूको अद्भुत जीव-विज्ञान
वैदिक ऋषिहरूले गोत्र प्रणाली बनाएर एकै गोत्रका केटा-केटीबीच विवाह निषेध गरेका थिए। यसले आनुवंशिक विकारहरूबाट मानव DNA लाई जोगाउन मद्दत गरेको छ। हाम्रा ऋषिहरूले हजारौं वर्ष अघि नै "जीन म्यापिंग" (Gene Mapping) को ज्ञान प्राप्त गरेका थिए।

यो हाम्रा महर्षिहरूको अद्भुत जीव-विज्ञान हो जसले मानव जातिलाई आनुवंशिक रूपमा स्वस्थ राख्न मद्दत गरेको छ। 🙏🚩